Obchody rocznicy agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939

Ten tekst wyjaśni Ci, dlaczego ten dzień ma znaczenie dla naszej pamięci i historii.

W nocy 17 września 1939 roku Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę Rzeczypospolitej. W Moskwie o trzeciej rano ambasador Wacław Grzybowski otrzymał notę o rzekomym rozpadzie państwa; odmówił jej przyjęcia.

Jednocześnie na teren Polski wkroczyły potężne siły — setki tysięcy żołnierzy, tysiące czołgów i samolotów. W kolejnych dniach władze państwowe ewakuowały się, a 28 września 1939 roku ustalono linię podziału.

Rocznica jest dziś też obchodzona jako Dzień Sybiraka — upamiętnienie ofiar deportacji i represji. W tym artykule przeprowadzę Cię krok po kroku przez fakty, skalę wydarzeń i sposoby upamiętnienia.

Kluczowe wnioski

• Zrozumiesz, co wydarzyło się o świcie i jakie były konsekwencje tych działań.
• Poznasz skalę użytych sił oraz wpływ na losy państwa.
• Dowiesz się, czym jest Dzień Sybiraka i dlaczego pamięć jest ważna.
• Otrzymasz proste sposoby, by rozmawiać o tej dacie z młodzieżą.
• Wskażę, gdzie szukać wiarygodnych źródeł i ilustracji do pracy.

Rocznica 17 września: kontekst historyczny i znaczenie dla Polski

Podpisanie paktu w Moskwie zmieniło losy Europy Środkowo‑Wschodniej i przygotowało grunt pod późniejsze działania. 23 sierpnia 1939 r. Joachim von Ribbentrop i Wiaczesław Mołotow zawarli umowę, do której dołączono tajny protokół dzielący strefy wpływów.

Następstwem tego paktu ribbentrop-mołotow było planowe rozbicie porządku państwowego. 1 września Niemcy rozpoczęły inwazję. Przez kilka dni Związek utrzymywał pozory neutralności.

W połowie miesiąca Armia Czerwona wkroczyła bez wypowiedzenia wojny na terytorium Rzeczypospolitej. Jako pretekst podano rzekomy rozpad państwa i potrzebę ochrony ludności.

• Dlaczego to ważne: tajny protokół określił granice wpływów i przygotował podział terytorium.
• Rola propagandy: obie strony budowały narracje, które miały usprawiedliwić działania.
• Skutki dla ludzi: granice na mapie oznaczały przesiedlenia i utratę domów na wiele lat.

17 września 1939 obchodzimy rocznicę agresji ZSRR na Polskę

W godzinach porannych ambasador w Moskwie usłyszał treść noty, podczas gdy na granicę Rzeczypospolitej wkroczyły rozległe oddziały wojskowe.

Przebieg dnia

O godz. 3:00 ambasador Wacław Grzybowski otrzymał notę twierdzącą, że „państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć”. Tego samego świtu armią czerwoną wkroczyło ponad 600 tys. żołnierzy, wspartych 4700 czołgami i 3300 samolotami.

Decyzje władz RP

Naczelny Wódz marsz. Edward Śmigły‑Rydz wydał dyrektywę: unikać walki z armią sowiecką, a kierować wojska ku granicom Rumunii i Węgier. Rząd i prezydent przekroczyli granicę; następnego dnia władze rumuńskie internowały polskich przywódców.

Skutki militarne i polityczne

Skala strat była duża: około 2,5 tys. poległych, ~20 tys. rannych i zaginionych oraz około 250 tys. trafiających do niewoli, w tym ponad 10 tys. oficerów.

• Walki toczyły się m.in. na Polesiu, Wołyniu i pod Grodnem; działała SGO „Polesie”.
• 28 września 1939 roku podpisano traktat korygujący granice — zmieniono przebieg linii San‑Bug‑Narew‑Pisa.
• ZSRR zagarnął ponad 190 tys. km² i ok. 13 mln ludności; część terytorium przekazano Litwie.

Konsekwencje agresji oraz pamięć: od Katynia po Dzień Sybiraka

Zaraz po zajęciu wschodnich terenów rozpoczęły się systematyczne represje prowadzone przez NKWD. Na tych obszarach funkcjonował mechanizm aresztów, deportacji i selekcji ludności.

Skala strat była ogromna: około 250 tys. żołnierzy trafiło do niewoli sowieckiej, a decyzja Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. doprowadziła do rozstrzelania ponad 10 tys. oficerów.

Wśród ofiar znajdowało się wielu nauczycieli — publikacja „Głos Nauczycielski” wymieniła 289 osób. To pokazuje, że represje uderzały w elitę społeczną i edukacyjną.

Organizacja i opór środowiska oświatowego

Tajna Organizacja Nauczycielska działała w konspiracji. Nauczyciele ryzykowali życie, prowadząc naukę i zachowując tożsamość kulturową.

Upamiętnienie i rola społeczeństwa

Dzień Sybiraka przypomina o ofiarach deportacji i o tych, którzy wrócili. Związek Sybiraków i działacze, jak Józef Dzikowski, prowadzili lokalne inicjatywy pamięci.

• Zrozumiesz szybkość represji po agresji — areszty, wywózki, przesiedlenia.
• Poznasz mechanikę zbrodni katyńskiej i los polskich oficerów.
• Dowiesz się, jak pamięć przekłada się na uroczystości i działania społeczności.

Wniosek

Wniosek

W rozumieniu historycznym paktu ribbentrop-mołotow z 23 sierpnia 1939 otworzył drogę do działań, które w ciągu września 1939 roku zmieniły losy państwa.

W ten sposób państwo znalazła się między dwiema armiami. Armia Czerwona wkroczyła bez wypowiedzenia wojny, a wkrótce skorygowano granice (San‑Bug‑Narew‑Pisa). Tysiące żołnierzy trafiło do niewoli, a polskich oficerów zamordowano przez NKWD.

Pamiętaj o ludziach: Dzień Sybiraka przypomina o ofiarach deportacji i o konieczności edukacji. To lekcja o znaczeniu gwarancji sojuszniczych, przygotowaniu wojska i odpowiedzialności rządu.

Sięgnij po dokumenty, mapy i fotografie z września 1939 roku, by mówić o historii precyzyjnie i z szacunkiem.

FAQ

Czym był Pakt Ribbentrop‑Mołotow i jaki miała znaczenie dla losów Polski?

Pakt to traktat sowiecko‑niemiecki podpisany 23 sierpnia 1939 r., zawierający też tajny protokół o podziale Europy Środkowo‑Wschodniej na strefy wpływów. Dla Polski oznaczał to de facto skoordynowany, dwustronny plan rozbioru: najpierw atak Niemiec, potem wkroczenie Armii Czerwonej na wschodnie terytoria Rzeczypospolitej. Dokument ten zmienił układ sił i przyspieszył utratę niepodległości.

Co nastąpiło po wkroczeniu Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku?

Wojska radzieckie przekroczyły granicę bez formalnego wypowiedzenia wojny. Nastąpiła zajmowana terytoriów, a także internowanie i internacja żołnierzy oraz urzędników. Sowieci przejęli administrację, wprowadzili represje, a NKWD zaczęło aresztowania i deportacje ludności uznanej za wrogą wobec nowej władzy.

Jakie decyzje podjęły władze II Rzeczypospolitej w dniu agresji sowieckiej?

Najważniejsze kroki obejmowały dyrektywy Naczelnego Wodza Edwarda Śmigłego‑Rydza dotyczące dalszego prowadzenia walki i ewakuacji. Rząd oraz prezydent Polska podjęli decyzje o przeniesieniu się za granicę lub do bezpieczniejszych rejonów. Celem było zachowanie ciągłości państwa i organizacja dalszego oporu, choć sytuacja była dramatyczna z powodu równoczesnego ataku ze Wschodu i Zachodu.

Jakie były bezpośrednie skutki militarne i polityczne zajęcia wschodnich ziem Polski?

Skutki obejmowały utratę kontroli nad znaczną częścią terytorium, internowania tysięcy żołnierzy i oficerów oraz de facto IV rozbiór Polski dokonany przez Niemcy i Związek Radziecki. W wyniku korekt granicznych pod koniec września doszło do trwałego przesunięcia granic i zmian administracyjnych, które miały długotrwałe konsekwencje.

Jakie represje stosowała władza sowiecka wobec ludności cywilnej i oficerów?

NKWD prowadziło masowe aresztowania, deportacje na Syberię i do Kazachstanu oraz selekcję osób do internowania. Wielu oficerów trafiło do obozów, a znaczna grupa została zamordowana, co wpłynęło m.in. na tragedię Katynia. Represje skierowane były przeciwko elitom, duchowieństwu, nauczycielom i osobom uznanym za przeciwników sowieckiej władzy.

Co to była zbrodnia katyńska i jaki ma związek z wydarzeniami z 1939 roku?

Zbrodnia katyńska to masowe egzekucje ponad 10 tys. polskich oficerów i przedstawicieli elity, przeprowadzone przez NKWD w 1940 r. Ofiary pochodziły m.in. z obozów i aresztów utworzonych po zajęciu wschodnich ziem w 1939 r. To jedno z najtragiczniejszych następstw sowieckiej agresji, trwale wpisane w pamięć narodową.

Jak wyglądała opór środowiska oświatowego i rola Tajnej Organizacji Nauczycielskiej?

Nauczyciele organizowali tajne nauczanie i działalność konspiracyjną, by zachować tożsamość narodową i edukację dzieci. Tajna Organizacja Nauczycielska oraz lokalne struktury oporu dokumentowały represje i kontynuowały edukację mimo zagrożeń. To przykład oporu cywilnego wobec okupacji.

Co przypomina Dzień Sybiraka i jaka jest rola Związku Sybiraków?

Dzień Sybiraka upamiętnia ofiary deportacji na Wschód, ich cierpienia i wysiłek przetrwania. Związek Sybiraków działa na rzecz pamięci, pomocy kombatantom oraz edukacji młodzieży. Organizuje uroczystości, wystawy i publikacje, by utrwalać wiedzę o deportacjach i losach zesłańców.

Jak można dziś upamiętnić ofiary sowieckich represji i zbrodni wojennych?

Możesz uczestniczyć w lokalnych uroczystościach, odwiedzać miejsca pamięci, czytać rzetelne opracowania historyczne i wspierać organizacje edukacyjne, takie jak Związek Sybiraków. Ważne jest też przekazywanie wiedzy młodszym pokoleniom i uczestnictwo w wydarzeniach upamiętniających, by historia pozostała żywa.

Gdzie szukać wiarygodnych źródeł o wydarzeniach z 1939 roku i ich konsekwencjach?

Korzystaj z publikacji Instytutu Pamięci Narodowej, muzeów historycznych (np. Muzeum II Wojny Światowej), archiwów państwowych oraz prac historyków specjalizujących się w okresie międzywojennym i II wojnie światowej. Wybieraj źródła oparte na dokumentach, ze wskazaniem archiwów i bibliografii.